Referat wygłoszony na inauguracji Międzynarodowego Roku Braille'a w Polsce - 3 grudnia 2008 r.

HISTORIA PISMA BRAILLE'A W POLSCE

Małgorzata Czerwińska

WPROWADZENIE

Dzieje pisma dla niewidomych, będące integralną częścią historii niewidomych w ogóle, to, sięgający czasów starożytnych, długi proces poszukiwań i mniej lub bardziej znaczących wynalazków. Ich opis znalazł swoje miejsce w literaturze. Dzieje pisma i książki brajlowskiej w Polsce związane są ściśle z powstawaniem i działalnością instytucji kształcenia, czyli z rozwojem polskiej myśli tyflopedagogicznej oraz z kształtowaniem się form organizacyjnych środowiska niewidomych, czyli powoływaniem i funkcjonowaniem organizacji filantropijnych i samopomocowych na rzecz niewidomych. Próba odtworzenia historii polskiego brajla, od chwili wprowadzenia tego pisma na ziemie polskie do 1939 r. oraz określenia jego roli rehabilitacyjnej - opierać się musi na analizie nielicznych opracowań z zakresu dziejów niewidomych w Polsce, których autorzy skupili się raczej na zagadnieniach pomocy socjalnej i kształceniu zawodowym niewidomych. Tematyką polskiego brajla, w odniesieniu do wzmiankowanego okresu, zajmowano się w sposób wycinkowy, omawiając np. historię pisma punktowego, problematykę bibliotek, dzieje polskiego czasopiśmiennictwa brajlowskiego. Materiał źródłowy /dokumentacja działalności zakładów szkolnych i organizacji społecznych/ w przeważającej mierze uległ zniszczeniu lub pozostał poza granicami Polski /Lwów, Wilno/. Archiwalia zakładów w Szczecinie, we Wrzeszczu i we Wrocławiu praktycznie nie istnieją. Działalność na rzecz polskiego brajla Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Warszawie-Laskach stała się możliwa do przeanalizowania, dzięki bogatemu materiałowi źródłowemu, przechowywanemu w archiwum laskowskim.

Przedmiotem niniejszych rozważań uczyniono genezę i rozwój systemu L. Braille'a oraz jego polskie modyfikacje. Systematyzację wiedzy w obrębie zasygnalizowanego tu zagadnienia można przeprowadzić wedle uwarunkowań:
- chronologicznych - wyszczególniając: okres "przedbrajlowski", wynalazek Louisa Braille'a, upowszechnianie się systemu L.Braille'a i modyfikacje narodowe;
- jakościowych - wyróżniając: pismo liniowe i pismo punktowe;
- personalnych - wyodrębniając poszukiwania osób niewidomych i widzących.
Dla potrzeb niniejszych rozważań celowe wydaje się ujęcie chronologiczne, a w jego ramach przytoczenie tylko tych faktów, które miały fundamentalne znaczenie dla rozwoju systemu L. Braille'a na świecie i w Polsce.

SYSTEM L. BRAILLE'A - GENEZA I ROZWÓJ

Bezpośrednią inspiracją twórczej pracy L.Braille'a nad systemem pisma dla niewidomych było punktowe pismo "szyfrowe" Ch. Barbiera. Już projekt z 1824 r. wykazywał różnicę między ideą Ch. Barbier'a a koncepcją młodego niewidomego: Ch. Barbier oparł swoje pismo na liczbie punktów, L. Braille - na położeniu punktów i wypływającym z niego kształcie znaku. Wiedziony intuicją i autopsją niewidomego, L. Braille zredukował liczbę punktów znaku podstawowego z dwunastu do sześciu /2 rzędy po 3 punkty/, otrzymując ostatecznie 63 kombinacje konfiguracji punktów, czyli znaki systemu, obejmujące litery, znaki interpunkcyjne, cyfry. Otrzymane znaki L. Braille uporządkował w 1825 r. w serie po 10 znaków w każdej, poczynając od serii I - podstawowej - powstałej z kombinacji w obrębie czterech górnych punktów sześciopunktu. Seria II powstała przez dodanie lewego dolnego punktu. Seria III tworzona była przez dodanie obydwu dolnych punktów. W serii IV dodawany był prawy dolny punkt. Co do pozostałych 23 znaków, L. Braille nie miał jeszcze wówczas koncepcji ich wykorzystania.

Za pierwszą próbę wykorzystania systemu L.Braille'a do produkcji wydawniczej uznać należy opublikowaną w 1827 r. broszurę pt.: "La Grammaire des grammaires" oraz przepisane ręcznie w 1829 r. - gramatyka Noëla i gramatyka Chapsala. Chęć zastosowania systemu do notacji muzycznej skłoniła L.Braille'a do wykorzystania, obok punktu, wypukłej kreski, co doprowadziło do rozbudowania systemu do 9 serii po 10 znaków i sześciu znaków uzupełniających. Pierwsze 4 serie pozostawały niezmienione. Od piątej serii wprowadzano wypukłą kreskę. Tym sposobem seria V przeznaczona została na cyfry, seria VI - na znaki interpunkcyjne, seria VII - na znaki matematyczne, algebraiczne oraz muzykograficzne. Cztery znaki serii VIII uzupełniały symbole matematyczne, pozostałe zaś oraz znaki serii IX - notację muzyczną. System w zasygnalizowanej tu postaci /punktowo-liniowy/ został zaprezentowany publicznie w 1829 r. w publikacji L.Braille'a /wydanej pismem W. Haüy/ pt.: "Sposób pisania słów, muzyki i śpiewu za pomocą punktów, do użytku niewidomych i przystosowany dla nich".

Praktyka wykazała niedogodność stosowania kreski wypukłej /zwłaszcza jej odręcznego kreślenia/, co zmusiło L.Braille'a do ponownego "przeredagowania" systemu, przy jej wyeliminowaniu, a więc jednoczesnym zmniejszeniu liczby możliwych kombinacji punktów. Innym, równie ważnym kierunkiem poszukiwań L.Braille'a, wspieranego przez Fourniera, było zwiększenie "ekonomiczności" wykorzystania papieru przy stosowaniu systemu. W 1834 r. uzyskano możliwość zapisu dwustronnego międzyliniowego - recto verso interlignes. Powyższych prób dokonywano na tabliczce, będącej zmodyfikowaną wersją tabliczki Ch. Barbiera. W 1837 r. L. Braille ponownie przedstawił swój system, tym razem oparty wyłącznie na punktach. Serię V uzyskał poprzez "obniżenie" znaków serii I, przeznaczając ją na znaki interpunkcyjne. Z czasem L. Braille wprowadził znaki: numeryk, znak dużej litery, kursywy, łącznika, apostrofu, paragrafu, znak wiersza. Stosowane wówczas znaki matematyczne, algebraiczne nie odpowiadały dzisiejszym. Również wydzielone przez L.Braille'a znaki na oznaczenie zbiegów literowych i często występujących wyrazów zostały z czasem usunięte z systemu. Wyczerpujący wykład swojego zmodyfikowanego systemu przedstawił L. Braille w publikacji z 1837 r. pt.: "Procede". Wprowadzenie systemu L. Braille'a do drukarstwa datować należy na rok 1837, kiedy to w drukarni paryskiego Institution Royale de Jeunes Aveugles, przy pomocy odlewanych czcionek wytłoczono 3-tomowe dzieło pt.: "Zarys historii Francji, podzielony na stulecia, z uwzględnieniem ogólnej historii współczesnej, umieszczonej na końcu każdego panowania".

Należy zauważyć, że równolegle z pracami L. Braille'a, prowadzone były inne poszukiwania pisma dla niewidomych. Widzący poszukiwacze optowali nadal za alfabetem łacińskim, oddawanym wypukłą linią ciągłą lub punktową. W dziedzinie pisma opartego na linii punktowej rozwijano ideę W. Kleina /np. J.Knie - 1818 r. lub tzw. perldruck/. Ideę pisma liniowego kontynuowali m.in. Studer /1827 r./ i W. Lachmann /1830 r./ w Niemczech. Poszukiwania Dufau we Francji zmierzały do minimalizacji rozmiarów znaku, przez co stał się on trudny do odpoznania. Poszukiwania eksperymentatorów angielskich szły wyraźnie w kierunku uproszczenia kształtu wypukłych liter łacińskich, np.: J. Gall /1827 r./ proponował litery triangularne; F. N. Lucas /1834 -1835 r./ stworzył alfabet stenograficzny, złożony z ośmiu zasadniczych znaków, budowanych z różniących się wielkością kółek, łuków i kresek, których wielorakie ustawienie dawało 26 liter i 10 cyfr; Alston /1837 r./ stosował duże litery łacińskie o graniastych kształtach; J. H. Frere z Blackheath /1838 r./, operując znakami zbliżonymi do pisma F. N. Lucasa, stworzył 24 zbiegi literowe, budując w ten sposób pismo fonetyczne. Sposób pisania opierał na starożytnym bustrophedon /przemienny kierunek pisania/.

Idea wypukłego pisma liniowego nie była też obca niewidomym poszukiwaczom. Największy rozgłos, dzięki operatywności samego twórcy, zyskał system wypukłego pisma linijnego Williama Moona /1847 r./. System ów, wykorzystujący kombinację 4 położeń ośmiu liter alfabetu łacińskiego o bardzo uproszczonych kształtach oraz zasadę bustrophedon - nie ma cech bezwzględnej oryginalności. Dopatrzyć się bowiem można analogii do systemu J. H. Frere.

Tymczasem wśród niewidomych coraz częściej system L.Braille'a zaczynał funkcjonować jako dający im samodzielność w pisaniu i czytaniu, łącznie z możliwością zapisu i odczytu notacji muzycznej - co doprowadziło w 1850 r. do uznania systemu L.Braille'a za obowiązujący w paryskim Instytucie. Uznanie systemu L.Braille'a na terenie Francji nastąpiło w 1854 r.

Wobec dużej rozmaitości systemów pism, stosowanych w ośrodkach kształcenia niewidomych na obszarze Europy, niezbędne stało się podjęcie działań unifikacyjnych. Powołana przez Thomasa R. Armitage w Londynie /1868 r./ komisja złożona z niewidomych, stwierdziła w 1872 r., iż system L.Braille'a pozostanie obowiązującym w nauczaniu niewidomych, co uznać należy za pierwsze świadectwo jego europejskiego triumfu. Ta sama komisja zaleciła system W. Moona ociemniałym w starszym wieku. Międzynarodowy Kongres w Sprawie Ociemniałych w Wiedniu /1873 r./ odrzucił anagliptografię L.Braille'a, jako nieczytelną dla widzących. Nie przerwało to jednak dążeń unifikacyjnych. Ich przejawem w państwach niemieckojęzycznych był przebieg drezdeńskiego zjazdu dyrektorów szkół dla niewidomych /1876 r./. Odrzucając inne systemy pisma, skupiono się na wyborze między brajlem klasycznym, a zmodyfikowanym przez St. Marie z Lipska. Modyfikację tę, uzależniającą ilość punktów w znaku od częstotliwości występowania oznaczanego nim dźwięku - ocenić należy jako nielogiczną; nie daje ona bowiem żadnych korzyści ekonomicznych, gdyż objętość znaku nie zmienia się. Bezspornie najistotniejszym wydarzeniem w procesie upowszechniania się systemu L.Braille'a był Międzynarodowy Kongres Nauczycieli Szkolnictwa Specjalnego w Paryżu /1878 r./. Opowiedziano się za systemem L.Braille'a w wersji oryginalnej, odrzucając koncepcję Johnsona /używanie przez niewidomych pisma zwykłego/ oraz J. Smitha /dostosowanie znaków sześciopunktu do właściwości poszczególnych języków/. Podobną uchwałę powziął III Kongres w Sprawie Ociemniałych w Berlinie /1879 r./.

Podjęty przez St. Marie, proces modyfikowania systemu L.Braille'a szczególnie intensywnie rozwijał się w USA. Wszystkim próbom przyświecała idea zwiększenia "ekonomiczności" tego pisma. J. D. Russ /1866 r./ ustawił sześciopunkt w poziomie, co pozwalało na umieszczanie znaków o małej ilości punktów bliżej siebie. Ideę tę wykorzystał W. Bell Wait, tworząc w 1867 r. na jej podstawie tzw. system Waita /nowojorski/. Przynosił on ok. 22% oszczędności papieru, lecz nie sprawdzał się w notacji muzycznej, przez co prawdopodobnie został zdyskwalifikowany przez wspomnianą wyżej komisję londyńską. J. Smith opierał swoją koncepcję na innym porządku znakowania punktowego alfabetu, określając go jako "Braille americaine" /1878 r./.

Wzorem Europy, również w USA nastąpiło ostateczne ujednolicenie pisma na rzecz oryginalnego systemu L.Braille'a - kongres w Littlle Rock w 1910 r. Od 1917 r. obowiązującym pismem dla niewidomych w USA jest system L.Braille'a, choć w produkcji wydawniczej stosuje się również jego odmianę nowojorską - new york point.

Doniosłe znaczenie dla procesu międzynarodowej unifikacji systemu L.Braille'a miała działalność J. J. Monniera, porządkująca znaki brajlowskie poprzez przydzielenie im numeracji i ułożenie w tablicy - tzw. Tablica Monniera /1907 r./. Ustawia ona wszystkie znaki brajlowskie w 7 seriach, nadając im numery kolejno od 1 do 63. Seria I jest podstawą dalszych pięciu serii. Seria VII zawiera 3 znaki pomocnicze. Seria II zawiera znaki serii I z dodaniem znaku 61 z serii VII. Seria III obejmuje znaki serii I z dodaniem znaku 62, a seria IV - znaku 63 z serii VII. Seria V powstaje z obniżenia znaków serii I. Seria VI jest fragmentarycznym powtórzeniem poprzednich serii, po 2 znaki na każdą serię; dwa pierwsze i dwa ostatnie znaki tej serii odpowiadają serii I i serii V; sześć środkowych znaków, utworzonych z pierwszych dwóch znaków tej serii przez kolejne dodanie trzech znaków pomocniczych - odpowiada II, III i IV serii. Miejsce każdego znaku serii pochodnej /II, III, IV, V/ ściśle odpowiada miejscu znaku w serii I. Znaki serii I i II oraz częściowo III odpowiadają alfabetowi łacińskiemu. Znaki serii I, poprzedzone numerykiem, tworzą cyfry. Znaki serii V służą interpunkcji. Wszystkie pozostałe znaki mogą być wykorzystywane według wymagań językowych poszczególnych narodów. Tablica Monniera służy również notacji muzycznej, skrótom ortograficznym i stenografii brajlowskiej. Układ Tablicy Monniera, w stosunku do oryginalnego projektu L.Braille'a, pozostaje tylko uzupełnieniem pięciu serii o 13 znaków, nazywanych błędnie znakami spoza systemu, poprzez nadanie im miejsc i numeracji w obrębie systemu i wyprowadzenie ostatecznych powiązań logicznych. Należy zauważyć, że Tablica Monniera, określając jednoznacznie miejsce każdego znaku w systemie, uwydatnia jego niezwykłą logiczność.

Procesowi powstawania i upowszechniania się systemu L.Braille'a towarzyszyły działania, zmierzające do: powiązania systemu z techniką drukarską, zwiększenia "ekonomiczności" pisma, poprzez opracowanie na bazie integrału systemu skrótów w poszczególnych językach, wykorzystania systemu w procesie komunikowania się niewidomych i widzących, organizowania produkcji wydawniczej, bibliotekarstwa i czytelnictwa brajlowskiego.

W świetle niniejszych rozważań, szczególnej uwagi wymaga kwestia pisma skrótowego. Osiągnięcie "ekonomiczności" pisma L.Braille'a /oszczędność papieru, zwiększenie szybkości pisania i czytania/ drogą minimalizacji znaku lub wprowadzenia techniki zapisu międzyliniowego i międzypunktowego - nie mogło przynieść oczekiwanych rezultatów. Konieczne tu było opracowanie systemu pisma skróconego. Pogląd ten podzielał już sam L. Braille, podejmując próbę stworzenia skrótów, zbliżonych w zasadach do sonografii Ch. Barbiera, a opartych na znakach spoza pierwszych czterech serii swojego systemu. Zasady sonografii leżały również u podstaw projektu skrótów ucznia L.Braille'a, W. Ballu /1864 r./, co zbliżało je do stenografii.

Poszukiwania, zmierzające do skrótów fonetycznych, były błędem. Za jedyne prawidłowe rozwiązanie uznać należy skróty, pozwalające wiernie oddać tekst zapisany integrałem, używając małej ilości symboli graficznych, z zachowaniem prawideł ortografii danego języka - tzw. skróty ortograficzne. Za pierwsze próby w tym zakresie uznać należy 44-znakowe skróty dla języka angielskiego pomysłu dr T. R. Armitage /1871 r./, dające początek późniejszemu 3-stopniowemu brajlowi angielskiemu. Należy stwierdzić, że opracowane przez Maurice de la Sizeranne "Abrege ortographique francais" /1883 r./ były wzorem rozwiązań metodycznych dla działań w tym zakresie w odniesieniu do innych języków, w tym również, za sprawą Matki Elżbiety Róży Czackiej, dla języka polskiego. Pierwotnie obejmowały one 263 zbiegi literowe, znaczniki i inne znaki skrótowe.

Ze względu na wpływy niemieckie na rozwój polskiego brajla /ziemie polskie pod zaborem pruskim i austriackim/, wypada wspomnieć, że podstawy niemieckiego kurzschrift stworzył Ch. Krohn /1882 r./, proponując system 103-znakowy. Znacznie poszerzony, został uznany w 1895 r. za obowiązujący w Niemczech i Austrii. Uwzględniając wpływy rosyjskie /zabór rosyjski/, trzeba nadmienić, że pierwsze próby stworzenia skrótów brajlowskich dla języka rosyjskiego przypadają na 1901 r. i przypisywane są Perowowi, nauczycielowi szkoły petersburskiej. Kontynuatorem tych prac był Rajewski, zecer drukarni brajlowskiej /1909 r./.

POLSKIE ADAPTACJE SYSTEMU L. BRAILLE'A

W latach 1864 - 1865 podjęto próbę wprowadzenia do Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie systemu L.Braille'a - nieudaną z powodu nieprzystosowania systemu do języka polskiego, braku podręcznika do nauki pisma, a nade wszystko - wyraźnej niechęci dyrekcji placówki. Ten negatywny stosunek wyraził dyr. Jan Papłoński w "Sprawozdaniu o zakładach dla głuchoniemych i ociemniałych...": "/.../ co do nas, to metody tej /systemu L.Braille'a - przyp. aut./ nie pochwalamy wcale. Po co ociemniałego uczyć nowego alfabetu, kiedy i ten, jakiego się w kraju używa, jest dla nich zupełnie przystępny?".

W dziejach polskiego brajla odnotować należy wielość systemów, wynikającą z różnorodnych postaw wobec adaptacji pisma punktowego do specyfiki języka polskiego. Jako pierwszy wypada wyróżnić tzw. "alfabet lwowski" /1878 r./, którego autorstwo przypisuje się Aleksandrowi Schönfeldowi, niewidomemu polskiemu emigrantowi we Francji. System ten opierał się na integrale i był zaskakująco podobny do brajla czeskiego z Brna, co mogłoby jednak przeczyć poglądowi Władysława Nowickiego, a następnie Włodzimierza Dolańskiego, stwierdzającemu tożsamość alfabetu A. Schönfelda z alfabetem lwowskim, znanym w Zakładzie Ciemnych we Lwowie. Wspomniany tu W. Nowicki, wzorując się na koncepcji A. Schönfelda, opracował własne rozwiązanie, zwane "alfabetem W. Nowickiego", a stosowane w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych /1890 r./. W odróżnieniu od alfabetu lwowskiego, alfabet W. Nowickiego zawierał znaki brajlowskie dla dwuznaków odpowiadających jednemu dźwiękowi. Uznając litery: "q" i "v" za nieprzydatne w języku polskim, W. Nowicki wprowadził na ich miejsce samogłoski nosowe: "ą" i "ę". Literę "x" pozostawiono, ze względu na używany wówczas skrót: x. - ksiądz, książę. Pozostawiając literę "w" na swoim pierwotnym miejscu, 14 znaków z serii III i IV przeznaczonych zostało na polskie litery ze znakiem diakrytycznym: ć, ę, ń, ó, ś, ź, ż i na dwuznaki: ch, cz, dz, dź, dż, rz, sz - przy zachowaniu ustawienia alfabetycznego w obrębie każdej grupy. Jednoznaczne określenie zasięgu terytorialnego, a zwłaszcza chronologicznego, funkcjonowania alfabetu W. Nowickiego jest trudne; bez wątpienia, alfabetowi temu nie służyła rusyfikacja, której ulec musiał również warszawski Instytut. Znacznie mniejsze wątpliwości budzi utożsamienie tzw. "polskiego abecadła brajlowskiego" z osobą lwowskiego nauczyciela, Feliksa Ciszeckiego. Opierając się na "alfabecie lwowskim", F. Ciszecki wzbogacił system o zbiegi literowe: sz, dz, ie, szcz, ch, st, mn, ść, trz, prz, krz, brz, przed, grz, io, il, ią, ia, ię, cz - nadając im odpowiednią numerację z Tablicy Monniera /1911 r./. Dobór zbiegów literowych cechuje przypadkowość, niekonsekwencja i nielogiczność, przez co system nie miał większego zasięgu, poza tym, że kilka jego znaków znalazło się w tzw. "alfabecie bydgoskim" oraz systemie skrótów laskowskich.

W 1915 r. Jerzy Hałarewicz, ociemniały wojskowy, opracował w Wiedniu, opierając się na tabelach polskiego alfabetu brajlowskiego, zawartych w "Encyklopedii sprawy niewidomych" Aleksandra Mella z 1900 r. - "Brajlowski elementarz polski". Podręcznik ten służył prawdopodobnie nauczaniu brajla ociemniałych żołnierzy w zakładzie rehabilitacyjnym, funkcjonującym w latach 1916 - 1917 przy Zakładzie Ciemnych we Lwowie. Należy stwierdzić, że J. Hałarewicz użył tzw. "alfabetu lwowskiego zmodyfikowanego". Na podstawie egzemplarza wzmiankowanego wydawnictwa można stwierdzić zamianę znaku "ę" i "ł", tak, że "ę" jest znakiem 32 a "ł" - 35 z Tablicy Monniera, co miało zapewnić odpowiedniość położenia "ą" i "ę" do pozycji francuskiego "a" i "e" oraz niemieckiego "au" i "eu". Ustalenie pozostałych ewentualnych modyfikacji, jak również potwierdzenie sugestii Etienne Decaux na temat prawdopodobnego autorstwa J. Hałarewicza tzw. "półskrótów lwowskich" - jest niemożliwe z powodu ubóstwa źródeł. Równie fragmentaryczne pozostają informacje na temat tzw. "polskiego alfabetu brajlowskiego Towarzystwa Biblijnego" /1918 r./. Opracowany został przez Fredericka A. J. Burnsa, na zlecenie londyńskiego Towarzystwa Biblijnego, w celu wydania "Ewangelii Św. Łukasza". Polskim literom ze znakiem diakrytycznym nadano znaki z Tablicy Monniera: "ą" - 31, "ć" - 33, "ę" - 35, "ł" - 27, "ń" - 36, "ó" - 39, "ś" - 29, "ź" - 54, "ż" - 32 oraz jedynemu wyróżnionemu dwuznakowi "ch" - 34. W rozwiązaniu tym zauważalne są wpływy węgierskie, czeskie i niemieckie, a nawet walijskie, co mogło mieć przyczynę w nieznajomości języka polskiego przez F. A. J. Burnsa. Znamienne jest również to, że alfabet ten nie uwzględniał dużych liter.

W 1920 r., z inicjatywy inż. Czesława Perzyńskiego, podjęto prace nad brajlowskim elementarzem polskim, zakończone uznaniem w 1925 r. przez I Krajowy Zjazd Nauczycieli Szkół Specjalnych tzw. "bydgoskiego" systemu L.Braille'a za obowiązujący w nauczaniu niewidomych w Polsce. W alfabecie tym można dopatrzyć się powiązań z "polskim abecadłem brajlowskim" F. Ciszeckiego /zbiegi literowe/ oraz z "alfabetem lwowskim zmodyfikowanym" /sfera integrału, np. ta sama pozycja "ę" i "ł"/. Podobnie jak w alfabecie W. Nowickiego, trudno znaleźć logiczne wyjaśnienie dla doboru dwuznaków. Wspomniany tu Zjazd Nauczycieli, przyjmując "alfabet bydgoski", wybrał dla "ó" znak 36 z Tablicy Monniera i zamienił miejscami serię III z serią IV. W alfabecie bydgoskim można również znaleźć analogie do rozwiązań niemieckich. Alfabet ten został uznany za reprezentatywny dla języka polskiego również poza krajem; używany był w produkcji wydawniczej Sekcji Polskiej American Braille Press /ABP/ w Paryżu. Należy w tym miejscu nadmienić o prawdopodobieństwie używania w ośrodku bydgoskim skrótów pomysłu tamtejszego nauczyciela - Edwarda Konwińskiego, co odbierałoby miano pierwszeństwa skrótom laskowskim.

Równie epizodyczne, jak alfabet Towarzystwa Biblijnego, znaczenie miał tzw. "alfabet A. V. H. /Association Valentin Haüy - przyp. aut./", głównie ze względu na swój wybitnie lokalny zasięg. Autorstwo jego przypisuje się hrabinie Rzewuskiej, wolontariuszce biura kopistów A. V. H., która przepisała antologię Henryka Galla - "Pisarze polscy" /1927 - 1930 r./. Alfabet ten posiadał znaki na oznaczenie dwuznaków: ch, cz, rz, sz, ale traktował jako integrał dwuznaki: dz, dź, dż. Znamienne jest zamienne stosowanie znaku litery "k" i znaku dużej litery oraz niekonsekwentne /nieortograficzne/ używanie dwuznaku "sz" i "rz", wynikające z podobieństwa brzmienia. Chaotyczność, nielogiczność doboru znaków oraz wspomniana tu niepoprawność ich stosowania w tekście - pozwala wnioskować, że autorka alfabetu nie znała ani specyfiki systemu L.Braille'a, ani zasad poprawności ortograficzno-gramatycznej języka polskiego.

Za zdecydowanie największe osiągnięcie w dziejach polskiego brajla uznać należy rozwiązanie adaptacyjne Matki E. R. Czackiej i Siostry Teresy Landy z Lasek. Doniosłość tego opracowania tkwi w tym, iż stanowiło ono ujednolicenie polskiego systemu brajlowskiego oraz było podstawą dla pionierskich prac nad systemem polskich skrótów brajlowskich. Oryginalność w stosunku do wymienionych wyżej alfabetów oraz jego wartość merytoryczna tkwi w założeniach:
- niewidomi muszą mieć możliwość pisowni ortograficznej; stąd przesunięcie wszelkich skróceń /nawet dwuznaków/ do systemu skrótów lub stenografii;
- zachowanie maksymalnego podobieństwa między zapisem czarnodrukowym i brajlowskim; stąd też zwrócenie uwagi na takie znaki, jak: znak dużej litery, kursywy, paragrafu, wiersza;
- bezwzględna logiczność wyprowadzenia znaków dla polskich liter ze znakami diakrytycznymi; stąd też oparcie się na Tablicy Monniera, jako podstawie wszelkich badań i wykorzystanie współzależności serii.
W świetle powyższych wytycznych, zrozumiała jest krytyka alfabetu bydgoskiego i zwrócenie się ku alfabetowi lwowskiemu, który zresztą był bardziej rozpowszechniony w zakładach dla niewidomych niż ten z 1925 r.

Uporządkowanie polskiego systemu brajlowskiego w oparciu o Tablicę Monniera stworzyło podstawę do opracowania systemu polskich skrótów brajlowskich. Integralną częścią prac nad nimi były badania językoznawcze i statystyczne /np. frekwencyjne występowania zbiegów literowych/, prowadzone w oparciu o Uniwersytet Warszawski /prof. T. Benni/ i Główny Urząd Statystyczny, przy pomocy finansowej G. Raverata z ABP w Paryżu. System skrótów E.R. Czackiej i T. Landy zachowywał zasady gramatyczne i ortograficzne języka polskiego. I stopień skrótów obejmował skróty jednoznakowe, zbiegi literowe i znaczniki, natomiast II stopień zawierał ponadto cząstki słowotwórcze /przyrostki, przedrostki, fleksyjne końcówki odmian/, wyrazy dwu- lub wieloznakowe - najczęściej używane. III stopień skrótów obejmował wyrazy skracane dwoma lub wieloma znakami, wykorzystywane przez osoby o wyższym poziomie wykształcenia.

Ostatecznym efektem, prowadzonych od 1928 r., prac E. R. Czackiej i T. Landy było uznanie, na mocy Zarządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, polskiego alfabetu dla niewidomych i skrótów ortograficznych za obowiązujące w polskim szkolnictwie specjalnym /1934r./.

W przeciwieństwie do alfabetu, 3-stopniowe skróty laskowskie nie osiągnęły powszechności stosowania; nie przyjęły się ani w edytorstwie brajlowskim, ani w procesie nauczania /I stopień skrótów wykładany był praktycznie tylko w zakładach laskowskich/, ani w codziennej praktyce niewidomych /używali ich, często stosując własne modyfikacje, tylko absolwenci Lasek/. Przyczyn takiego stanu rzeczy Tadeusz Józefowicz upatrywał w budowie samego systemu. W I stopniu skrótów laskowskich zauważalne było np.: zbyt obszerne stosowanie znaków jednopunktowych i prawostronnych dla oznaczenia zbiegów liter i samodzielnych wyrazów, które, zwłaszcza gdy stoją w izolacji, są trudne do odpoznania; nazbyt szerokie stosowanie, jako znaki skrótów, znaków przestankowych, co prowadziło do dwuznaczności.

W latach 50-tych powrócono do problemu ujednolicenia systemu L.Braille'a, a przede wszystkim konieczności przeredagowania systemu skrótów, sugerując przeniesienie niektórych zbiegów literowych do integrału, co uznać należy za pomysł błędny.

Prace, prowadzone z inicjatywy PZN, przy merytorycznej językoznawczej pomocy UW, doprowadziły do zredagowania projektu systemu ortograficznych skrótów brajlowskich autorstwa Tadeusza Józefowicza i Zygmunta Saloniego /1977 r./. Rozwiązanie to, oparte m.in. na: skrótach laskowskich /przejęto 9 zbiegów liter i 15 znaczników/, materiale statystycznym E. Decaux, wstępnych projektach T. Józefowicza z 1972 r. i Dobrosława Spychalskiego oraz materiałach przygotowanych przez UW /np. statystyka znaków brajlowskich w tekście polskim, statystyka grup liter w tekście polskim, lista rangowa słów/ - zostało uznane, mocą Zarządzenia Ministerstwa Oświaty i Wychowania za obowiązujące w Polsce /1981 r./.

Doniosłość pracy T. Józefowicza i Z. Saloniego rozpatrywać można tylko w sferze teoretycznej, gdyż polskie ortograficzne skróty brajlowskie /POSB/ /stopień I i II/, mimo działań popularyzatorskich, podejmowanych przez PZN, w praktyce nie przyjęły się w środowisku niewidomych. Warto zauważyć, że polskie środowisko niewidomych stosunkowo niechętnie przyjmuje wszelkie próby zmian w zapisie brajlowskim. Przykładem może tu być dyskusja z przełomu lat 80-tych i 90-tych nad, wymaganą przez proces komputeryzacji produkcji wydawniczej, zmianą znaku kropki, ze znaku trzypunktowego na jednopunktowy.

ZAKOŃCZENIE

Powyższe rozważania dowodzą, iż kształtowanie się pisma dla niewidomych jest wielowiekowym i wielokierunkowym procesem. Uważany do dziś za największe osiągnięcie, system L. Braille'a, wyrosły w dużej mierze na bazie doświadczeń, autopsji i intuicji niewidomego, znajduje pełne uzasadnienie w wiedzy tyflopsychologicznej. Mimo coraz bardziej rozpowszechnionych rozwiązań tyfloinformatycznych w zakresie dostępu niewidomych do słowa pisanego, system L. Braille'a powinien nadal pozostawać podstawową umiejętnością w procesie edukacji i rehabilitacji niewidomych. Dokonany powyżej przegląd polskich koncepcji adaptacyjnych systemu L.Braille'a dowodzi, że podejmowane wysiłki sprowadzały się praktycznie do jak najbardziej logicznego umieszczenia w nim polskich liter ze znakami diakrytycznymi. Rozwiązanie E. R. Czackiej i T. Landy, potwierdzone decyzjami ministerialnymi z 1934 r. i 1981 r., opierające polskiego brajla na Tablicy Monniera i hołdujące zasadom polskiej gramatyki i ortografii - ocenić wypada jako niezwykle istotne, zarówno dla dorobku tyflologicznego, jak i praktycznej działalności w sferze kształcenia niewidomych oraz brajlowskiej produkcji wydawniczej. Należy jednak wyrazić ubolewanie, że w procesie edukacji oraz działalności wydawniczej nie stosuje się powszechnie, wzorem państw zachodnich, ortograficznych skrótów brajlowskich. Uzasadnione wydaje się ponowne zweryfikowanie dotychczasowych osiągnięć w tym zakresie i opracowanie systemu skrótów, odpowiadającego wymogom współczesnego języka polskiego.

BIBLIOGRAFIA ZALECANA:

Czacka E. R., Landy T. (1931): System Brajla w Polsce. Warszawa [mps, Arch. Tyfl., Laski].
Czacka E. R., Landy T. (1932): Memoriał o sprawie niewidomych w Polsce. Laski-Różana [mps, Arch. Tyfl., Laski].
Czerwińska M. (1989): Polskie czasopiśmiennictwo dla niewidomych w latach 1945 - 1988. Zarys problematyki. Roczniki Biblioteczne z. 1-2 s. 217 - 241.
Czerwińska M. (1999): Pismo i książka w systemie Louisa Braille'a w Polsce. Historia i funkcje rewalidacyjne. Warszawa.
Czerwińska M. (2003): Alfabet Braille'a. (W:) Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. T. 1. Red. T. Pilch. Warszawa s. 80 - 87.
Decaux E. (1956): Le braille dans les langues slaves. Paris.
Dolański W. (b.r.): Charles Barbier - wprowadzenie punktu w piśmie dla niewidomych. Zużytkowanie punktu w piśmie dla niewidomych przez Barbier'a. (W:) Historia pisma dla niewidomych. Oprac. W. Dolański. [b. m., b. r.] [mps, BC PZN].
Dolański W. (b.r.): Ludwik Braille - twórca sześciopunktowego systemu pisma. (W:) Historia pisma dla niewidomych. Oprac. W.
Dolański. [b. m., b. r.] [mps, BC PZN].
Dolański W. (b.r.): Próby wprowadzenia innych systemów pisma linijnego /wypukłego/. (W:) Historia pisma dla niewidomych. Oprac. W.
Dolański. [b. m., b. r.] [mps, BC PZN].
Dolański W. (b.r.): Skróty i stenografia pisma punktowego. (W:) Historia pisma dla niewidomych. Oprac. W. Dolański. [b. m., b. r.] [mps, BC PZN].
Dolański W. (1958): Zarys historii wydawnictw brajlowskich w Polsce. (W:) Sprawa niewidomych. Z. III: Sprawa niewidomych w Polsce. Cz. 2. Warszawa s. 7 - 18.
Dolański W. (1971): Alfabet Braille'a, jego poprzednicy i krewniacy. Logopedia nr 10 s. 71 - 93.
Dolański W. (1972): Czar sześciu punktów. Niewidomy Spółdzielca nr 12 s. 10 - 11.
Dolański W. (1977): William Mooni jego pismo. (W:) Wypisy tyflologiczne. Cz. 2. Wybór i oprac. C. Gawrysiak. Warszawa s. 53 - 57.
Dziedzic S. (1977): Historia rozwoju szkolnictwa specjalnego w Polsce. (W:) Pedagogika rewalidacyjna. Red. A. Hulek. Warszawa s. 526 - 539.
Gościmska A. (1983): Torowała nowe drogi niewidomym. Róża Czacka - Matka Elżbieta jako tyflolog i wychowawca. Laski.
Grodecka E. (1960): Historia niewidomych polskich w zarysie. Sprawa Niewidomych z. 7/8 s. 1 - 191.
Grodecka E. (1964): Niewidomi dawniej i dziś. Warszawa [mps, BC PZN].
Henrie P. (1977): Życie i dzieło Louisa Braille'a. (W:) Wypisy tyflologiczne. Cz.1. Wybór i oprac. C. Gawrysiak. Warszawa s. 37 - 43.
Jakubowski S. (1989): Dlaczego zmieniamy znak brajlowskiej kropki? Pochodnia nr 12 s. 22 - 23.
Józefowicz T. (1979): Jakie będziemy mieć skróty? Pochodnia nr 1 s. 29 - 30.
Józefowicz T. (1980): Ortograficzne skróty brajlowskie jako językoznawczy problem polonistyczny. Polonica s. 201 - 216.
Józefowicz T., Saloni Z. (1991): System polskich ortograficznych skrótów brajlowskich. Omówienie systemu i jego historia. Zeszyty Tyflologiczne nr 8.
Landy T. (1956): Matka jako fachowiec sprawy niewidomych. Referat wygłoszony w dniu obchodów 80-lecia jubileuszu Matki Elżbiety Róży Czackiej. Laski [mps, Arch. Tyfl., Laski).
Mell A. (1983): Od Vives do Haüy. Dokumenty i rozważania nad początkami historii kształcenia niewidomych. Laski [mps, Bibl. Tyfl., Laski].
Nowicki W. (1977): Braille i jego alfabet. (W:) Wypisy tyflologiczne. Cz. 2. Wybór i oprac. C. Gawrysiak. Warszawa s. 3 - 8. O jednolity system Braille'a w języku polskim. Artykuł dyskusyjny. Pochodnia 1953 [mps, BC PZN].
Polskie skróty ortograficzne. Stopień II. Projekt Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi. Warszawa 1933 [mps, Arch. Tyfl., Laski].
Saloni Z. (1978): Projekt polskich skrótów brajlowskich. Pochodnia nr 3 s. 15.
Schöffler M. (1963): Niewidomy w życiu narodu. Socjologia ślepoty. Warszawa [mps, BC PZN].
Silhan J. (1955): Notatki o wydawnictwach brajlowskich w Polsce przed 1939 rokiem. Warszawa (W:) Archiwalia Jana Silhana [mps, BC PZN].
Sokół Z. (1982a): Biblioteki dla niewidomych w Polsce. Roczniki Biblioteczne z. 1/2 s. 189 - 216.
Sokół Z. (1982b): Brajlowskie czasopisma dla niewidomych w Polsce. Zeszyty Prasoznawcze nr 3 s. 61 - 68.
Sokół Z. (1983): Brajlowskie czasopisma dziecięco-młodzieżowe dla niewidomych w Polsce. Poradnik Bibliotekarza nr 1/2 s. 7 - 9.
Sokół Z. (1984): Dzieje szkół dla niewidomych w Polsce 1817 - 1980. Przegląd Historyczno-Oświatowy nr 1 s. 74 - 85.
Sprawozdanie o zakładach dla głuchoniemych i ociemniałych w niektórych państwach Europy Zachodniej, złożone Jaśnie Wielmożnemu Ministrowi Oświecenia Publicznego, Hrabiemu Tołstoj przez Dyrektora Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych, Jana Papłońskiego. (W: pamiętnik Warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych z roku szkolnego 1869/1870. Warszawa 1870 s. 115 [mps, Bibl. Tyfl., Laski].
Spychalski D. (1990): Brajl nie tylko dla elity. Pochodnia nr 1 s. 14 - 16.
Zaleska-Kurnatowska W. (1937): Biblioteki dla niewidomych. Świat Niewidomych nr 3/4 s. 9 - 12.
Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 04.11.1981 r. w sprawie wprowadzenia w szkołach specjalnych dla niewidomych i niedowidzących zmodyfikowanego polskiego alfabetu w systemie Braille'a oraz polskich ortograficznych skrótów brajlowskich. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Wychowania 1981 nr 12 poz. 87 [Bibl. Tyfl., Laski].
Zarządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dn. 24 maja 1934 r. nr IIP-3133/34 o wprowadzeniu w szkołach specjalnych dla niewidomych polskiego alfabetu oraz skrótów ortograficznych [mps, Arch. Tyfl., Laski].